Abstracte kunst is eigenlijk niet te definiëren als één vorm van kunst. Het enige wat je er als algemene deler over kunt zeggen is dat je geen voorstelling ziet van iets uit de werkelijkheid. Wat daar precies mee bedoeld wordt legt Antoinette Reuten uit in een gesprek met Manuela Klerkx.

Luister naar de podcast abstracte kunst met Antoinette Reuten

Sinds de jaren ‘90 biedt Reuten Galerie een podium voor levende kunstenaars die zich bezighouden met actuele onderwerpen en werken met verschillende media en technieken. Oprichter en galeriehouder Antoinette Reuten doceerde meer dan 30 jaar het vak eigentijdse kunstgeschiedenis - onder andere aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam - en kan als geen ander uitleggen wat abstracte kunst is en hoe je daarnaar kijkt.

As je niets van abstracte kunst weet vraag je je natuurlijk af: ‘Wat moet ik zien?’ Ik vind het begrijpelijk dat veel mensen niet weten waar ze naar kijken als ze alleen maar een kleur of een vorm zien. Om de vraag, ‘wat zie ik?’, draait het natuurlijk ook in de figuratieve kunst, en die vraag kun je het beste beantwoorden door eerst iets over de kunstenaar en de soort kunst te vertellen.

Komposition II (T-mobile), 2017, Ronald de Bloeme.

Abstracte kunst is eigenlijk niet te definiëren als één vorm van kunst. Het enige wat je er als algemene deler over kunt zeggen is dat je geen voorstelling ziet van iets uit de werkelijkheid. Als je naar een schilderij kijkt zie je eigenlijk geen boom, of appel, of een paar ogen maar zie je verf, materie. Eigenlijk kun je zeggen dat abstracte kunst heel divers is: bij de één is het heel emotioneel en bij de ander voel je koelte, maar met zulke antwoorden ben je eigenlijk nog niet veel verder.

Abstracte kunst is heel breed, het kan gaan van optisch (Vasarely) tot emotioneel (de abstract expressionisten als Jackson Pollock, Willem de Kooning, Mark Rothko) en van concrete kunst (bv Mondriaan, Max Bill, Ad Dekkers, Peter Struycken) tot geabstraheerde werkelijkheid (bv Picasso, Bacon). Maar altijd vraag je je bij abstracte kunst af: ‘Wat is het en wat wordt ermee bedoeld?’

‘Abstraheren is het naar eigen hand zetten van iets uit de werkelijkheid als antwoord op de vraag: ‘Wat wil ik zeggen en hoe kan ik dat doen?’ Dan kom je er misschien achter dat je voor datgene wat je wil uitdrukken helemaal geen voorstelling nodig hebt.’

Abstracte kunst, zoals wij die in onze westerse cultuur kennen, begon aan het einde van de 19e eeuw in Frankrijk en kan ik illustreren aan de hand van een anekdote rond de 19e eeuwse Franse schilder Maurice Denis die met een sigarenkistje door het bos wandelt en aan een collega vraagt te zeggen wat hij ziet. Waarop die collega antwoordt: ‘Ik zie groen’. ‘Ok’, zegt Denis dan, ‘schilder groen’. Waarop die collega zegt: ‘Maar ik zie ook heel veel licht’. ‘Ok, schilder licht’, zegt Denis dan. Het resultaat was een schetsachtige tekening met kleur terwijl ze de natuur bekeken.

Kleurverhouding III, 2013, Peter Struycken.

‘Bedenk dat een schilderij, voordat het een krijgspaard, een vrouwelijk naakt of een komische voorstelling is, in de eerste plaats een plat vlak is met kleuren in een bepaalde ordening.’

Maurice Denis (1870 – 1943)

Er zijn verschillende soorten abstracte kunst die in meerdere of mindere mate emotioneel zijn. Als ik bijvoorbeeld geëmotioneerd ben, teken ik krassiger, heftiger en feller zonder dat ik er een voorstelling bij hoef te hebben. Als ik denk aan rust of aan iets spiritueels dan hoef ik niet met mijn kwast te ploeteren maar gebruik ik iets zachts, zoals een zachte kleur of een zachte vorm. De mate van abstrahering komt aan de orde als ik mijzelf de vraag stel: wat wil ik zeggen en hoe kan ik dat het beste doen? Dan kom je er misschien achter dat je voor datgene wat je wil uitdrukken helemaal geen voorstelling nodig hebt.

Kunstenaars willen met hun werk iets communiceren en hun medium, in het geval van schilderkunst, is een kwast. Maar die kwast heeft ook te maken met kleur en met vorm, de drager (het canvas) en de maat. Zoals je over een voorstelling kunt nadenken, kun je dat ook met een kleur doen. Je kunt bijvoorbeeld aan iemand vragen van welke kleur hij/zij houdt en of hij/zij naar die kleur kan kijken zonder deze direct te relateren aan een voorstelling. Zo kun je denken aan een kleur in relatie tot een bepaalde kunstenaar. Neem Mark Rothko, hij kon met zijn kleurgebruik - donker en diep -, de zachtheid waarmee hij de verf opbracht, de onduidelijkheid van de voorstelling en het formaat waarop het gebeurt, mensen verleiden om na te denken over vragen als: Wat is donker? Wat is kleur? Wat is tijd? Wat is emotie?

Mondriaan daarentegen gebruikte alleen primaire kleuren. Hij was de eerste die diep nadacht over de vraag wat abstractie zonder enige verwijzing naar de werkelijkheid nu eigenlijk is (we noemen deze vorm van abstracte kunst ook wel concrete kunst). Hij was op zoek naar de universaliteit van het medium schilderkunst en concludeerde dat hij alleen de primaire kleuren mocht gebruiken omdat die niet verwijzen naar een object uit de werkelijkheid zoals een boom of een lucht, maar alleen naar zichzelf. Daarnaast accepteerde hij zwart en wit, en vormen als een vierkant en een lijn, als elementen die alleen naar zichzelf verwijzen. Mondriaan is eigenlijk de eerste kunstenaar die abstracte kunst maakte waarbij hij niet zozeer emoties als wel universaliteit wilde uitdrukken.

‘Mondriaan is eigenlijk de eerste kunstenaar die abstracte kunst maakte waarbij hij niet zozeer emoties als wel universaliteit wilde uitdrukken.’

Ik heb geen enkele moeite met bezoekers die bij het kijken naar een schilderij aan mij vragen: ‘Wat moet ik eigenlijk zien?’ Dat vind ik eigenlijk een normale vraag. Soms zeggen mensen bij het zien van een abstract schilderij: ‘Dat kan mijn kind van drie ook’. En dan antwoord ik dat dat kan kloppen maar dat die persoon in kwestie dat nu, als volwassene, waarschijnlijk niet meer kan omdat het vermogen om kunst te maken als een kind van drie - zo puur en zonder tussenkomst van het verstand en het bewustzijn - langzaam verdwijnt.

Wij zijn dermate gehecht aan de voorstelling dat we eraan moeten wennen als iets alleen een lijn of een gekleurd vlak is en dus alleen dáár over gaat. Maar als die barrière eenmaal is overwonnen kun je mensen best uitleggen waarom iets alleen maar een kleur is of een vlak.

CTYS 025, 2019, Lon Godin.

‘Je moet mensen altijd een opening geven bij het kijken, of het nu een abstract schilderij is of een ingewikkelde voorstelling op een foto, het gaat er in feite om dat je mensen iets vertelt over wat er te zien is.’

Op GalleryViewer heb ik twee verschillende soorten abstracte kunst staan. Enerzijds de heel transparante, bewegende kunst van Lon Godin. Zij maakt schilderijen die gaan over ruimte en tijd. Dat voel je. Kleur is nergens gedefinieerd als een streep of een vorm. Het is als een ‘flow’ van kleuren die over het doek gaat, zonder contouren. Haar kleuren verwijzen niet naar de natuur maar naar kleuren zoals je die bijvoorbeeld ziet in een regenboog: spectrumkleuren die in elkaar overlopen en gevoelens van tijd en universaliteit oproepen. Daartegenover breng ik de kunst van Henriëtte van ’t Hoog. Zij maakt heel concrete kunst met juist heel afgebakende vormen. Terwijl je naar die objecten - gemaakt van reflecterende verf en acryl op zink – kijkt vraag je je onherroepelijk af: ‘Wat zie ik?’ vanuit een optische, heel concrete hoek. Voor beide kunstenaars geldt dat het om abstracte kunst gaat waarbij je jezelf weliswaar dezelfde vraag stelt - wat zie ik? -, maar bij de een doe je dat vanuit vorm en optische wetten en bij de ander vanuit het idee van tijd.

Het minimalistische, abstracte werk ‘Easy Piece’ van Richard van der Aa daarentegen is een mooi voorbeeld van een ‘werk dat is wat het is’ namelijk een lange plank die is geverfd. Die is niet geschilderd. Die plank is precies wat zij is: een roze geverfd stuk hout. Hij gebruikt bewust de term ‘geschilderd’ niet, want dat verwijst weer naar kunst.

Genoemde voorbeelden zijn drie totaal verschillende vormen van abstracte kunst die, als je er iets over vertelt, heel goed te ervaren en te begrijpen zijn. Bij Godin bijvoorbeeld blijven mensen best lang staan omdat ze voelen dat het werk iets universeels heeft, ook door de afmeting.

De favoriete abstracte kunstenaars van Antoinette Reuten die te zien zijn op GalleryViewer:

Ronald de Bloeme (BorzoGallery)

Piet Dieleman (Willem Baars Projects)

Lon Godin, Henriëtte van ’t Hoog, Richard van der Aa (Reuten Galerie)

Wedge, 2019. Henriëtte van 't Hoog.