16 september 2024, Wouter van den Eijkel
De Lijkwade van Turijn, een van de meest mysterieuze en controversiële relikwieën
De kans is groot dat je al eens een afbeelding van de lijkwade van Turijn voorbij hebt zien komen. Maar de kans dat je deze opname op levensgroot formaat hebt gezien is uiterst klein. Van deze levensgrote versie van Guiseppe Enrie foto’s uit 1931 zijn slechts twee kopieën bekend. Een is in bezit van het Institute Catholique Paris, de ander is te zien op Unseen in de stand van Depth of Field. We spraken Joris Jansen van Depth of Field over de kooldrukken van de voor- en achterzijde van de gemartelde Jezus Christus - of is het toch Leonardo da Vinci?
De jonge Amsterdamse galerie Depth of Field staat op Unseen in de nieuwe Past in the Present-sectie. “We laten op Unseen 1-op-1 reproducties van kunstwerken zien, maar er is op de foto’s altijd meer, of iets anders te zien, dan op het origineel. Neem de lijkwade, deze is als negatief geprint, waardoor de afbeelding van Jezus zichtbaar wordt. Op de röntgenfoto’s van schilderijen van Rene Gerritsen kijk je als het ware door het hele object heen. Weefsel, spieraam en bevestigingsschroeven worden opeens zichtbaar. Een foto van het schilderij van Oscar Schlemmer bestaat alleen nog maar bij de gratie van fotografie, het origineel werd vernietigd door de Nazi’s als ‘entartete kunst’.
‘Het straatje’, Johannes Vermeer, ca. 1658 Rontgen photography by Rene Gerritsen
Fotograaf Joris Jansen richtte de galerie tijdens de pandemie op met zijn zakenpartner, kunsthistoricus Wendela Hubrecht. Het duo richt zich op fotografie uit de 19e en vroege 20e eeuw en dan met name op unieke werken van hoge kwaliteit. Daarbij slaan ze vooral aan op de verhalen achter de foto’s, vertelt Jansen in zijn Amsterdamse kantoor. Dat laatste zit wel snor met de opnames van Guiseppe Enrie.
Enrie fotografeerde in 1934 op verzoek van de katholieke kerk een van de meest omstreden relikwieën die er zijn: de lijkwade van Turijn. Het bijzondere aan de lijkwade is dat wanneer je hem fotografeert er op het negatief inderdaad een beeltenis van een gemartelde man te zien is.
Bovendien is de lijkwade niet zomaar een reliek, het is onlosmakelijk verbonden met een van de belangrijkste passages uit het Nieuwe Testament: de wederopstanding van Christus na zijn kruisiging. Normaal gesproken gingen lijkwades mee het graf in, maar het feit dat de doek bewaard is gebleven vormt voor gelovigen het stoffelijke bewijs dat Christus is opgestaan uit de dood. Voor een overtuigd katholiek is de lijkwade van Turijn dus een relikwie van grote betekenis. Saillant is dat de Rooms katholieke kerk de lijkwade nooit officieel heeft erkend.
Hoog Da Vinci Code-gehalte
Enrie was niet de eerste die de lijkwade fotografeerde. In 1890 maakte advocaat en amateurfotograaf Secondo Pia opnamen toen de lijkwade werd tentoongesteld ter ere van het 400-jarig bestaan van de Kathedraal van Turijn. “Het moet wonderbaarlijk zijn geweest voor Pia om ineens een man te zien toen hij zijn negatieven afdrukte.”
“Wat de lijkwade interessant maakt, is dat het in feite een negatief avant la lettre is”, vervolgt Jansen, “een negatief zoals we dat kennen uit de fotografie bestond toen nog niet. Ook de notie van negatief bestond nog niet. Ik vraag me af hoe iemand erop komt om een negatief te maken zonder van het bestaan van fotografie te weten.”
Pia’s opnamen waren niet van dusdanige kwaliteit dat ze een onomstreden bewijs vormden. Ze hernieuwden de interesse in de lijkwade en triggerden veel onderzoek. Daarom besloot het Vaticaan in 1931 Guiseppe Enrie te vragen professionele opnamen te maken. De afdrukken die op Unseen te zien zijn, maakte Enrie in 1934.
Helaas voor het Vaticaan vormden ook Enries opnamen geen sluitend bewijs en zo blijft de de lijkwade omgeven door mysterie. Het blijft een voorwerp met een hoog Da Vinci Code-gehalte, want ook de wetenschap zit met de handen in het haar. Dat laatste maakt de lijkwade waarschijnlijk nog aantrekkelijker.
Rembrandt Harmenszoon van Rijn (National Gallery, London) Adolphe Braun, c.1870-1895
Is het Leonardo of toch niet?
In de sindologie – de wetenschap die zich bezighoudt met de lijkwade – staat vrijwel alles ter discussie, van de authenticiteit tot de chemicaliën en van het soort stof tot de plaatsen waar de doek ooit is geweest. Er zijn grofweg twee scholen, de eerste gelooft dat het om de authentieke lijkwade gaat en de andere dat een laatmiddeleeuwse vervalsing betreft.
De eerste stroming gaat uit van sporen van balseming, kruiden, een speciale energie die vrijkwam bij kruisiging of een Maillardreactie. De plekken waar deze reactie plaatsvond, zijn precies de plekken waarop de afbeelding zichtbaar is. De tweede schrijft hem aan personen en makers toe.
Er is een theorie die beweert dat Leonardo da Vinci achter de lijkwade zit en hem maakte met een toverlantaarn en chemicaliën die destijds voor handen waren. Da Vinci zou de macht van de kerk te groot hebben gevonden en de lijkwade hebben gemaakt om het geloof dat Jezus uit de dood was opgestaan te ironiseren. Voor de lijkwade zou hij een van de lijken hebben gebruikt die hij gebruikte voor zijn anatomische studies. Het gezicht zou van Da Vinci zelf kunnen zijn. De afbeelding op de lijkwade lijkt namelijk goed te passen op het gelaat van Jezus op de Salvator Mundi, een schilderij dat aan Da Vinci wordt toegeschreven.
Aannemelijker is dat de lijkwade aan iemand anders heeft toebehoord, namelijk aan Jacques de Molay, de laatste leider van de ridderorde der tempeliers. De Molay werd in 1307 op bevel van paus Clemens V gemarteld waarna zijn lichaam in comateuze toestand 30 uur lang in een kleed zou zijn gewikkeld om te herstellen. Nadat De Molay alsnog was geëxecuteerd, kwam de lijkwade in bezit van de oom van een mede-geëxecuteerde, Geoffroi de Charny. Diens weduwe stelde de lijkwade als eerste tentoon.
Muisstil
Het is een paar seconden muisstil nadat Jansen de levensgrote kooldruk heeft uitgerold op de vloer van zijn kantoor. Voor ons ligt Christus ten voeten uit. Op de afdruk zijn de sporen van marteling duidelijk zichtbaar. Op het hoofd zie je waar de doornenkroon heeft gezeten, op de handen en voeten zijn wonden te zien waar spijkers doorheen zijn gegaan en op de rug zie je sporen van geseling.
Ook al ben ik niet religieus en is de lijkwade van Turijn omgeven door mysterie en speculatie, het idee dat ik naar het lijk van Christus keek, een van de belangrijkste figuren in de westerse geschiedenis, of naar een andere man die eeuwen terug op gruwelijke wijze aan zijn einde is gekomen, is voldoende om stil van te worden.
