Vastberaden oog
“Bergen van kleur,” zei ik toen ik het atelier van Yasmine Willems bezocht. Bergen van kleur,
bergen van smeuïge blauwe verf, in pieken gestold op haar werktafel. In een kast stonden potten
met pigmenten klaar, voor wanneer de kunstenaar opnieuw met eitempera zou willen werken,
zoals onze miniatuurschilders in de vijftiende eeuw deden.
Vandaag werkt Yasmine Willems met olieverf. Ze schildert laag op laag, rustig wachtend
terwijl elke laag droogt. Deze droogtijd maakt van het schilderen een bedachtzaam, langdurig
proces, waarin het werk als het ware zelf aangeeft welke beslissingen werken en welke niet. “Ik
verras mezelf graag.”Laag over laag leggen maakt de kleuren ongemeen diep. Het resultaat in
deze recente reeks schilderijen is, bij de eerste oogopslag, een vurig, zinderend blauw.
De schilderijen zijn verbonden met het afgelegen poldergebied waar de kunstenaar woont,
maar het zijn geen traditionele landschappen, al helemaal geen impressies of momentopnames.
De polders omringen, beschermen, schenken rust en concentratie; dag in dag uit veranderen de
wind en de wolken, nevel verdoezelt, regenvlagen trekken over, oprijzende of neerdalende
duisternis comprimeert ‘s avonds het licht, dauw verschijnt. Niets daarvan is door de mens te
controleren, maar de menselijke geest ziet als vanzelf patronen in wat schijnbaar willekeurig
gebeurt: pareidolia. Kijken naar het mannetje in de maan met het busseltje op zijn rug, of naar
NASA-foto’s van de Paardenkopnevel of de Zuilen van de Schepping, het zijn bekende vormen
van pareidolia zien.
Pareidolia vaststellen was lange tijd een technische oefening voor kunstenaars: Leonardo
da Vinci raadde collega’s aan om te kijken naar vochtvlekken op muren, naar modder, rotsen en
wolken en daarin dingen te herkennen – zo scherpte men zijn beeldend vermogen aan. “Door
onduidelijke dingen wordt de geest gestimuleerd tot nieuwe uitvindingen.” Later in de zestiende
eeuw werkten kunstenaars in Augsburg aan een Boek van Wonderen, met verbluffende illustraties
van wondertekenen in het uitspansel, beschreven in de Bijbel, waargenomen of voorspeld:
kometen, schijnzonnen, vuren, draken, krijgers in de wolken, strijdende engelen.
Wat zit er in het gebied tussen wat wij kennen en wat we zien? Die vraag stelde de
kunstenaar zich terwijl ze de wolken en de wind boven de polders en de dijken waarnam. De wolk
is een symbool van het ongrijpbaar goddelijke in het Oude Testament en ‘wind’ betekent daar ook
adem en geest. In deze reeks schilderijen zijn de wolken oncontroleerbaar, vrij en transcendent. Ze
aanschouwen de wereld onder zich met een vastberaden, soms aandoenlijk oog. Regen druipt in
een tranendal. Gestapelde rechthoeken aan de onderrand verbeelden een menselijke poging tot
greep en begrip, een futiele praktijk van beheersing: de bouw van een tempel? Een groene weg
verdwijnt in een punt aan de horizon, zwarte hemellichamen volbrengen hun baan, dauw rijst op in
melkachtige kristallen zuilen. Tussen wolken en aarde vormt zich een verticale band. Het wonder
van de Jakobsladder is ook in alledaagse omgevingen te vinden.
Is vurig blauw de eerste kleur die de bezoeker treft, ook het onversaagde gebruik van zwart
en wit valt op in deze schilderijen. Yasmine Willems laat haar taferelen graag oprijzen uit een
zwarte ondergrond. Het is een wat ongebruikelijke werkwijze, een vrije omgang met kleur en
kleurenleer, gevoed door persoonlijke voorkeur, door het Boek van Wonderen en door bewonderde
meesters als James Ensor en Jean Brusselmans.
Wat zit er in het gebied tussen wat we al kennen en wat we zien? Eeuwenlang hebben
kunstenaars wetenschappelijke bevindingen gevisualiseerd, in tekeningen (bijvoorbeeld van het
skelet, de bloedsomloop), in schema’s, landkaarten, astronomische illustraties. Ze hebben ook,
zoals Jan Van Eyck deed, door onze visuele ervaring te verkennen (bijvoorbeeld van
lichtweerkaatsing) een weg gebaand voor inzicht en wetenschap. De patronen en pareidolia die
Yasmine Willems ons toont, laten ons vermoeden hoe groot het gebied tussen kennen en weten
nog kan zijn. Met haar pareidolia opent ze mogelijkheden, baant ze een pad voor ons naar een
gezichtspunt dat meer biedt dan half begrepen wetenschap en vage gevoelens. Ze schenkt ons
een frisse blik op een terrein dat we nog nauwelijks hebben verkend.
© Leen Huet