20 april 2025, Martine Bontjes
Het atelier van… Cristina Lucas
Vlak naast de rivier de Manzanares, in het Chinatown van Madrid, ligt het atelier van Cristina Lucas. Op deze plek werkte de Spaanse kunstenares aan haar nieuwe tentoonstelling '4 FAIT/H' bij tegenboschvanvreden, waarin ze terugblikt op de vier industriële revoluties die onze samenleving hebben gevormd. Haar video '4 FAITH/BILL/BOARD' begint bij de eerst stroomtrein verbinding tussen Liverpool en Manchester, en eindigt bij activisten als Holly Elmore die oproepen tot een pauze in de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie. Haar beelden zijn alarmerend, ze confronteren ons met de schaduwzijden van technologische en ecologische ontwikkelingen. Toch is Lucas allerminst pessimistisch. Ze biedt een hoopvol wereldbeeld waarin mens, natuur en technologie niet tegenover elkaar staan, maar in evenwicht samenleven: “Dat is niet altruïstisch noch naïef, maar een dringende behoefte.”
Naast videowerk zijn er ook kleurrijke schilderijen. In haar ‘Compositions’ serie zien we glanzende oppervlakten van chemische sporen. Deze staan symbool voor de uitputting van grondstoffen als kobalt, mangaan en lithium, die gebruikt worden in elektrische batterijen, en de ecologische schade die daaraan verbonden is. Het werk van Lucas nodigt uit tot vertraging en reflectie, precies daar waar snelheid en consumptie nu vaak de norm zijn.
Waar is jouw studio en kun je de sfeer omschrijven?
Mijn studio is in Madrid, in de wijk Usera vlakbij de rivier, cultureel centrum Matadero en Chinatown. De sfeer in de studio is iedere keer anders, afhankelijk van het project waar ik aan werk, maar het is een plek waar ik zonder beperkingen kan werken. Soms weet je precies wat je wilt doen, maar andere keren verloopt het proces veel opener.
Hoe ziet een typische dag in de studio eruit? Heb je bepaalde routines om de dag te beginnen?
Het is nooit routine. Soms komen er mensen naar me toe met wie ik samen aan een specifiek project moet werken, anderen keren ben ik helemaal alleen en werk ik aan één bepaald onderwerp. Soms heb ik gewoon behoefte aan stilte en alleen zijn. Meestal luister ik wel naar muziek. Als ik wegga uit de studio heb ik altijd iets nieuws om over na te denken.
Klopt het we in je nieuwe tentoonstelling sporen terugzien van je opleiding in de scheikunde?
Mijn inzichten en ideeën hebben zich in de loop der tijd ontwikkeld. De meest fysieke, tastbare, materiële kant van de planeet moet in harmonie zijn met de ideologische, politieke en sociale aspecten. Tegenwoordig weten we dat dit essentieel is. Er is zelfs een nieuwe tak van denken die we Ecosofie of Ecopolitiek noemen. Ik zou zeggen dat dit denken bestaat uit een streven naar een nieuwe dimensie van co-existentie: vriendelijk voor de natuur en het milieu en respectvol naar toekomstige generaties. Dat is niet altruïstisch noch naïef, maar een dringende behoefte.
In je nieuwe tentoonstelling reflecteer je op de vier industriële revoluties die onze samenleving hebben gevormd. Hoe heb je een samenhangende lijn weten te vinden binnen zo’n brede en complexe geschiedenis?
Het beslaat een lange periode, maar als het gaat om de geschiedenis van Homo Sapiens zelf, is het vooral een recent en relatief kort tijdvak dat wordt aangeduid als het Antropoceen. Van de industriële revolutie tot de technologische en maatschappelijke veranderingen van vandaag: er is veel gebeurd. De werken in deze tentoonstelling richten zich met name op technologie en de impact die deze heeft.
In de video '4 FAITH/BILL/BOARD' gebruik jij AI om historische beelden om te zetten in bewegende beelden. Waarom kies je juist voor een technologie die je in je werk ook ter discussie stelt? Is dat geen tegenstrijdigheid?
AI is blijvend. We gebruiken het al lange tijd op onze smartphones en computers. Perceptron-netwerken ontstonden in de jaren vijftig. Nu AI-bedrijven over een enorme hoeveelheid data beschikken, worden hun acties steeds duidelijker en verrassender, maar óók verontrustender. Ik denk dat technologie op zichzelf niet goed of slecht is, maar dat we wel moeten kijken naar de manier waarop we ermee omgaan. Eén van de toepassingen is de beschikbaarheid van die gegevens. Het beschermen van privacy is cruciaal, zodat we niet het risico lopen om gemakkelijk gemanipuleerd te worden. Nepnieuws, discriminerende vooroordelen: de snelheid waarmee ze aan de maatschappij worden opgelegd is schrikbarend. Er is een race gaande om de AI-singulariteit te veroveren – een soort intelligentie die superieur is aan die van mensen. Al deze ontwikkelingen zouden ook gereguleerd moeten worden, en daarom moet er een nieuw sociaal contract worden opgesteld. Bewegingen zoals Pause A.I. vragen hierom. Leider Joep Meindertsma (Utrecht, 1992) richtte deze beweging in 2023 op.
Later in de video zien we ook mensen die zich verzetten tegen de negatieve effecten van technologische vernieuwing en de klimaatcrisis. We zien bijvoorbeeld Holly Elmore en Greta Thunberg. Is het toeval dat vrouwen vaak voorop lopen in deze strijd?
Tijdens de eerste industriële revolutie probeerden denkers als Rousseau, Hobbes, Locke de samenleving te hervormen vanuit het idee van een sociaal contract [een denkbeeldige afspraak tussen burgers en de overheid: burgers staan een deel van hun vrijheid af in ruil voor bescherming en orde, red]. In die periode ontstond ook het feminisme, als reactie op de uitsluiting van vrouwen uit dat burgerlijke contract. Figuren zoals Mary Wollstonecraft en Olympe de Gouges eisten dezelfde burgerrechten. Maar de weg naar een gelijke samenleving is wereldwijd ongelijkmatig verlopen. Het doel is altijd geweest om die ongelijkheid te doorbreken en vrouwen een leidende rol te geven in cruciale strijdvragen zoals de klimaatcrisis. Ook nu treden vrouwen opnieuw naar voren, zoals Greta Thunberg in de klimaatcrisis of Holly Elmore met Pause A.I.
In je ‘Compositions’ serie combineer je verschillende materialen, zoals nikkel, koolstof, kobalt, mangaan en lithium. Maken ze deel uit van een gedeeld verhaal?
Zeker. Elektrische batterijen worden gemaakt van lithium, nikkel, kobalt en mangaan. We hebben deze grondstoffen nodig om onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen te verkleinen, maar ook deze materialen worden gewonnen. Aan de ene kant zijn er de fossiele brandstoffen, aan de andere kant de nieuwe vormen van extractie – beide staan centraal in het actuele, reflectieve debat.
Naast het grote zwarte werk 'Composition: Forest Shadows I', hangen brokken steenkool. Waar wil je de toeschouwer op wijzen?
Het leven op onze planeet is gebaseerd op koolstof. Wat wij fossiele brandstoffen noemen, zijn eigenlijk de resten van bossen en dieren van miljoenen jaren geleden. Door ze te verbranden wissen we het geheugen van de aarde, en daarmee ook dat van onszelf, terwijl we ons vergiftigen met de vervuiling die daarbij vrijkomt. Wezens zonder geheugen, bedwelmd door hebzucht. Het schilderij is bedoeld om de aandacht van de kijker te trekken, om betrokkenheid te eisen, om er onderdeel van te worden. Het is als een spiegel, tegelijk helder en donker, die ons al miljoenen jaren reflecteert. Het maakt ons bewust van onze plaats in een keten die zich uitstrekt van de eerste bacterie tot de laatste dinosaurus.
Hoe denk je over de toekomst van technologie? Ben je optimistisch?
Ik wil zeker niet defaitistisch zijn. Ik geloof in een samenleving die zich krachtig opstelt en balans eist met de planeet, met technologie en met democratie als bestuursvorm. De verantwoordelijkheid ligt nu bij ons, in ons handelen als burgers en als bewuste consumenten, die oog moeten hebben voor de herkomst van de elementen waaruit het ecopolitieke geheel is opgebouwd.
